Әбіләкім Илмий
| Әбіләкім Илмий | |
| қырымтат. Ablâkim İlmiy | |
| Лақап аты |
Алтайлы |
|---|---|
| Туған күні | |
| Туған жері |
Ескі Ел ауылы, Дуванқой болысы, Ақмешіт уезі, Таврия губерниясы, Ресей империясы |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Мансабы |
прозаик, журналист |
| Жанры |
әңгіме мен повесть |
| Шығармалардың тілі | |
Әбіләкім Илмий (қырымтат. Ablâkim İlmiy; 1887, Ескі Ел — 1947, Меджидия) — Қырымтатар жазушысы, журналист, қоғам қайраткері, мұғалім.
Өмірбаяны
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1887 жылы Таврия губерниясы, Ақмешіт уезі, Дуванқой болысы, Ескі Ел ауылында дүниеге келген. Ол ауылдық бастауыш мектепте, содан кейін Бақшасарайдағы орта мектепте оқыды. Оқуын Ыстанбұлда жалғастырды[1]. Түркияда «Талебе Джемиети» («Шәкірттер қоғамы») қырым татар студенттерінің құпия ұйымына мүше болды, Қырым татарлары ұлттық қозғалысының жетекшілері Ж. Сейітахмет, Номан Челебижиһан, Әбибулла Одабашпен танысты.
Жас авторға арналған маңызды оқиға - бұл 1811 жылы Герей әулетінен шыққан ескі Осман ханзадасы Хәлім Герей жазған Қырым хандығының тарихына арналған тарихи еңбек «Хандардың қызғылт гүлзары немесе Қырым тарихы» (түр. Gülbün-i hânân yahud Kırım tarihı) кітабының тарихи аудармасы болды. 1909 жылы Әбіләкім Илмий қырымдықтардың патриоттық қозғалысына қатысушылардың ықпалында бола отырып, өзінің аудармасын мәлімдемелер және түсіндірмелермен Ыстанбұлда жариялады.
1914 жылы Әбіләкім Илмий Қырымға оралды. Ол Тавдайыр медресесінің ректоры болып жұмыс істеді. Ол өзінің прозалық шығармаларын «Тержиман» журналында жариялай бастады. Атап айтқанда, оның Бірінші дүниежүзілік соғыс оқиғаларына арналған «Ұлы, Чубаре» (1914) әңгімесі жақсы ниетті пікір алды.
1916 жылы біраз уақыт «Тержиман» («Аудармашы») газетін басқарды. 1917 жылы «Къырым оджагъы» («Қырым ошағы») газетін өз бетінше шығара бастады, Қырымның саяси өміріне белсенді қатысты. Сол жылы Қырымтатар халқының Бірінші құрылтайында А. Айвазов, Ж. Аблаевпен бірге бірінші ұлттық парламенттің президиумына сайланды.
1918 жылы Бақшасарайдағы оқу орны - Шынжырлы медресесінде география мұғалімі болып жұмыс істеді. Кейін Қырымдағы балалар үйінің бірінде жұмыс істеді.
1923 жылға дейін мерзімді басылымдарда Әбіләкім Илмийдің аты мүлдем аталмады. 1926 жылы «Илери» журналы «Аштық туралы естеліктер» атты әңгімесін шығара бастады, бірақ 1928 жылы 2 желтоқсанда тұтқындалып, ұлтшылдық айыбымен бес жылға сотталды.
Жазасын өтегеннен кейін Илмий әйнекші болып жұмыс істейді және ұзақ уақыт бойы Қырымда тұрмады. Тек 1942 жылы, оккупация кезінде, Қырым мұсылмандар комитеті Албат ауылында лицей ашқан кезде, қайтадан мұғалімдік қызметке оралды. Лицейде география және тарих пәндерінен сабақ берді.
Қызыл әскердің Қырымға келгенге дейін Румынияға кетіп, 1947 жылы қайтыс болды. Меджидия қаласының татар зиратында жерленген.
Естелік
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Бақшасарайдың Ханшайыр шағынауданында жазушының құрметіне Әбіләкім Илмий көшесі аталды[2].
Әдебиет
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Керим И. А. Къырымтатар эдебияты (Къулланма дерслик). — Акъмесджит, 1995. — Б. 144—146.
- Қырым татар мәдениетінің қайраткерлері (1921—1944 ж.): Биобиблиографиялық сөздік. — Ақмешіт, 1999. б. 100.
- «Мен ешкімді ұмытпаймын ...» / 1913-1940 жылдардағы Қырым татар жазушыларының шығармалар жинағы. — Ақмешіт, 2001. Б. 37-46.
- Әбіләкім Илмийдің көркем мұрасы / С. С. Халилова // Қара теңіз аймағы халықтарының мәдениеті. — Ақмешіт: Межвузовский центр «Крым», 2004. — № 50, Т.2. — Б. 193—196
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Қырым татар мәдениетінің қайраткерлері (1921—1944 ж.): Биобиблиографиялық сөздік. — Ақмешіт, 1999. б. 100.
- ↑ Ханшайыр шағынауданындағы көше атауларының мағыналары. «Слава труду» газеті (21 тамыз 2015). Тексерілді, 22 наурыз 2017.